„Með nafngift Mannasiða má segja að María Reyndal tefli sínu verkefni fram til andsvars við þröngsýnum kennisetningum skaðlegra kynjaviðhorfa sem annað verk, bók og sjónvarpsþættir með sama nafni, hélt á lofti á undanförnum áratug og kennt var við Gillz,“ segir kvikmyndagagnrýnandinn Heiða Jóhannsdóttir í gagnrýni um sjónvarpsmyndina Mannasiði.

Heiða Jóhannsdóttir skrifar:

Vegur framleiðslu innlends sjónvarpsefnis hefur eflst og aukist á undanförnum árum. Ef litið er til RÚV, sjónvarps allra landsmanna, má sjá hvernig fjölbreytni hefur aukist í þróun og framleiðslu efnis fyrir ólíka hópa fólks, í virku samspili við samfélagslega umræðu og menninguna í landinu. Sjónvarpsmyndin Mannasiðir sem sýnd var á RÚV í tveimur hlutum á páskadag og annan í páskum er til marks um þessa jákvæðu þróun og jafnframt gott dæmi um fágaða kvikmyndagerð fyrir sjónvarp.

Í myndinni er tekist á við eitt erfiðasta málefni samtíma okkar og sögu, þ.e. kynferðisofbeldi, í þessu tilviki meðal ungs fólks, viðbrögð við því og áhrif þess á þá sem fyrir verða eða tengjast málum. Verkefnið er afrakstur vandaðarar þróunarvinnu á verki sem leikstjórinn María Reyndal hóf að skrifa fyrir nokkrum árum upp úr rannsóknum á kynferðisofbeldi í íslensku samfélagi. Hún leikstýrði leikriti út frá efninu fyrir Útvarpsleikhúsið í fyrravor sem tilnefnt var til Grímuverðlaunanna og nú hefur það verið þróað áfram og aðlagað sem sjónvarpsmynd. Þannig má segja að verkefnið hafi fylgt kynferðisofbeldisumræðunni í gegnum viðburðaríka tíma, þ.e. frá því að kröfur um réttlátari meðferð og opnari umræðu um kynferðisbrotamál fóru að eflast og þar til þær mótuðust í áhrifamikla umræðu- og viðhorfsbyltingu sem hefur fundið sér vettvang m.a. á samfélagsmiðlum í #höfumhátt og #metoo byltingunum.

Þegar lífið fer á hvolf

Sagan sem hér er sögð á sér stað meðal menntaskólanema, og segir frá lífi systkinanna Tinnu og Einars, og Elínar skólasystur þeirra, á lokaári þeirra síðastnefndu í menntaskóla. Umhverfi þeirra einkennist af krafti, glaðværð og metnaði, Einar syngur í hljómsveit sem hefur nýlega slegið í gegn og Elín er í skemmtinefnd að skipuleggja tónleika með bandinu. Myndin bregður jafnframt birtu á annasamt fjölskyldulíf Einars og Tinnu, vinahópa þeirra og einnig starfsumhverfi móður systkinanna á gagnrýnum vettvangi sjónvarpsfréttamennsku. Einar hefur augastað á Elínu, og þau kynnast betur í kringum nemendastarfið. Á tónleikakvöldinu fer lífið hins vegar á hvolf þegar þau hittast og láta sig hverfa inn í herbergi, en eitthvað skaðlegt gerist á bak við luktar dyr sem framhald myndarinnar hverfist um. Í kjölfarið leitar Elín á neyðarmóttöku þolenda kynferðisbrota, og kærir Einar fyrir nauðgun.

Við tekur margra mánaða erfitt ferli þar sem aðilar halda fram sitt hvorri frásögninni, og fjölskylda og vinir flökta í afstöðu sinni til málsins. Biðin eftir niðurstöðu kærumálsins stendur að lokum í tæpt ár og varpar myndin ljósi á það niðurbrotsferli á lífi og tilveru þeirra sem tengjast málinu sem á sér stað á þessum tíma.

Áhorfandi vegur og metur

Handrit myndarinnar sem skrifað er af leikstjóranum Maríu Reyndal, með söguframlagi leikaranna Sólveigar Guðmundsdóttur og Sveins Ólafs Gunnarssonar sem fara með hlutverk foreldra Einars, er einkar vel unnið í nálgun sinni við efnið. Með því að skipta frásögninni milli afdrifa Einars og fjölskyldu hans annars vegar og Elínar hins vegar dregur myndin áhorfendur inn í persónuleika og umhverfi sögupersóna. Að sama skapi fær áhorfandinn það hlutverk að vega og meta það sem kemur fram, jafnt staðreyndir sem og þau viðhorf og þá heimssýn sem greina má hjá sögupersónum. En þegar á líður og eyðileggjandi áhrif málsins á líf Elínar verða æ ljósari, fara spurningarnar að dýpka og beinast inn á við.

Auk þess að gagnrýna tímalengd málsmeðferðarinnar varpar kvikmyndin jafnframt fram spurningum um það hvort samfélagið styðji nægilega við þolendur og aðra málsaðila. Í sögunni sem hér er sögð er einnig velt upp þeirri hugleiðingu hvort nægur sálrænn stuðningur og handleiðsla sé til staðar þegar ungt fólk á í hlut. Í áhrifamiklu lokaatriði myndarinnar stígur Elín fram eftir að hafa misst fótanna í því lífi sem hún átti fyrir atburðinn og spyr knýjandi spurninga á opinberum vettvangi.

Vönduð hljóðmynd

Leikarahópur myndarinnar er framúrskarandi góður og skilar þróunarvinnan sér greinilega inn í samleik eldri leikaranna. En leikararnir sem fara með hlutverk ungu kynslóðarinnar, einkum þau Ebba Katrín Finnsdóttir, Eysteinn Sigurðarson og Álfrún Laufeyjardóttir eru ekki síður mögnuð í sínum erfiðu hlutverkum. Þá er tónlistin í Mannasiðum mjög vönduð og felur í sér sterkt framlag til heildarinnar. Hljóðmyndin er unnin af Úlfi Eldjárn, en auk þess skartar myndin frumsaminni tónlist eftir Loga Pedro Stefánsson en hann semur lögin sem hljómsveit Einars, Emojionals, flytur á tónleikum og á æfingum. Hljómsveitin sver sig í ætt við hipphopp tónlist samtímans, en þar eru karlmennsku- og kynjaímyndir gjarnan skoðaðar, teygðar og togaðar og hörkutólin finna sér farveg til þess að tjá tilfinningar og listrænt næmi. Þannig tvinnast saman tvö leiðarstef í hljóðheiminum, glaðvær og tilraunakennd tónlist unga fólksins og nístandi sjálfsskoðun og tilvistarlegur harmur. Hljómsveitarnafnið Emojionals — stafað eins og lyndistáknkerfið „Emoji“ — vísar í sjálfu sér til veruleika ungs fólks í samtímanum þar sem tjáning og samskipti eiga sér stað á mörkum hins einkalega og hins opinbera, í gegnum samfélagsmiðlaskotna fjölmiðla sem í senn smætta tilfinningar niður í notendavæna staðla og opna gagnvirkar gáttir inn á nánast hvaða svið sem er. Hvers kyns söluvörur er að finna í þessu umhverfi í snertiskjáfjarlægð frá börnum og ungmennum og stór hluti af félagsmótun ungs fólks fer fram í þessu umhverfi.

Á hinn bóginn, hefur tækniumhverfið og aðlögun þess getið af sér byltingu í tjáningu á tilfinningum og í umræðu viðkvæmra málefna, orðið hefur hugarfarsbreyting sem er undanfari allra breytinga. Hinn opni umræðuvettvangur samfélagsmiðla hefur í raun fleytt okkur inn í nýja tíma hvað samstöðumöguleika varðar í mikilvægum umræðum.

Að rjúfa vítahring þöggunar

Ungmennin í myndinni eru skýrt staðsett í samhengi þessa umhverfis en myndin leitast jafnframt við að rýna í flókið samspil kynjaðra samskipta, og þær áskoranir sem samspil einkalífs og opinbers lífs felur í sér. Ef harmleikur sögunnar hefur einhverja niðurstöðu þá er hún krafa unga fólksins í sögunni, einkum systurinnar Tinnu um að rjúfa vítahring þöggunar og úrræðaleysis. Að, eins og Elín segir á mikilvægum stað í lokin, hún taki ekki við þöggunarbyrði kynslóða móður sinnar og ömmu sem báðar höfðu orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi.

Með nafngift Mannasiða má segja að María Reyndal tefli sínu verkefni fram til andsvars við þröngsýnum kennisetningum skaðlegra kynjaviðhorfa sem annað verk, bók og sjónvarpsþættir með sama nafni, hélt á lofti á undanförnum áratug og kennt var við Gillz. Mannasiðir Maríu minna á að umræðan um það hvaða skilning við leggjum í mannasiði er ekki aðeins mikilvæg, hún er dauðans alvara. Mannasiðir eru jú viðhorf og reglur sem við höfum sett okkur sem samfélag og grundvallarreglan er virðing fyrir allri mennsku og öllum í umhverfinu. Þessi viðmið birtast áhorfendum á þungvægum stað í mynd Maríu Reyndal. Á hurðinni að herbergi nemendafélagsins sem Einar og Elín hvefa inn í er að finna lista með yfirskriftinni Mannasiðir. Þegar hurðin skellur aftur blasa við nokkrar umgengnisreglur, en sú fyrsta sker sig úr, og þar stendur: „Respect fyrir öllu“. Það er að segja, virðing fyrir fólki eins og það er, og virðing fyrir mörkum og tilfinningum fólks. Sú vísa verður aldrei of oft kveðin og það er verkefni okkar samtíma að finna leiðir til þess að gera þessi grunngildi að hluta af hversdagslífi ungs fólks.

Pistillinn var fluttur í Lestinni á Rás 1 þann 6. apríl 2018.