Sjónvarpsárið 2020

Sjónvarpsárið 2020 litaðist mjög af heimsfaraldri COVIDd-19 og beinum viðbrögðum við honum. Það á jafnt við um framleiðslu, þar sem upplýsinga- og fræðsluhlutverkið var í hávegum haft, og dagskrársetningu, sem miðaði að því að skemmta og stytta þjóðinni stundir á þessum krefjandi og erfiðu tímum. Rík áhersla var lögð á að bjóða landsmönnum vandað dagskrárefni til að stytta þeim stundir þar sem aðrar menningarstofnanir, eins og leikhús, kvikmyndahús og tónleikahús, voru lokaðar stóran hluta ársins, sundlaugar og líkamsræktarstöðvar líka og íþróttaviðburðum slegið á frest. Ráðist var í lengja dagskrána alla virka daga með blöndu af endursýndu og frumsýndu efni. Beinar útsendingar voru frá menningarviðburðum án áhorfenda og sýndir voru fræðslu- og umræðuþættir um ástand faraldursins, sóttvarnarviðbrögð og líðan þjóðarinnar.

Þau tímamót urðu í íslenskri sjónvarpssögu að daglegir blaðamannafundir Almannavarna voru langtímum saman vinsælasta sjónvarpsefni landsins auk þess sem áhorf á fréttir sló flest fyrri met þegar á heildina er litið og til lengri tíma.

Beinar útsendingar féllu niður frá Euorvision og öðrum menningarviðburðum, verðlaunaafhendingum og þýðingarmiklum íþróttaviðburðum á borð við landsleiki enda var þeim frestað eða aflýst. Ólympíuleikarnir, sem áttu að vera í Tókýó í Japan í júlí og ágúst með tilheyrandi sjónvarpsútsendingum var frestað um ár.

Sjónvarpsáhorf verður dreifðara

Sjónvarpsáhorf hélt áfram að breytast á árinu og mátti merkja töluverða aukningu á svokölluðu hliðruðu áhorfi. Það er allt áhorf eftir frumsýningu í línulegri tímasettri dagskrá á sérstakri sjónvarpsrás, endursýningar og áhorf í spilara RÚV og efnisveitum símafélaga. Þannig hefur heildaráhorf lítið breyst en dreifingin haldið áfram að aukast, efnið sótt víðar og yfir lengra tímabil.

Haldið var áfram að frumsýna efni í meira mæli í spilara RÚV og gera heilar þáttaraðir aðgengilegar á meðan eða jafnvel áður en sýning hófst í hefðbundinni línulegri dagskrá RÚV. Þetta hefur reynst mjög vel og áhorfendur venjast fyrirkomulaginu og leita í auknum mæli uppi slíkt efni í spilaranum.

Þrátt fyrir áhrif kórónuveirufaraldursins og breyttar sjónvarpsvenjur var ekki hvikað frá þeirri markvissu og yfirlýstu stefnu að kappkosta að þjónusta sem breiðastan hóp landsmanna, á öllum aldri og af öllum kynjum og uppruna, í öllum miðlum með áframhaldandi innleiðingu á sértækri þjónustu. Liður í því var að skerpa enn frekar á þjónustu við börn og ungmenni með því að sameina í eina öfluga deild, KrakkaRúv, sem leggur áherslu á börn  að 12 ára aldri, og UngRúv og Rúv Núll þar sem frekar er einblínt á ungmenni á unglinga- og framhaldsskólastigi.

Sá viðburður sem vakti einna mesta athygli var án efa sólahrings-afmælisútsending Landans, Dagur í lífi landans, þar sem liðsmenn Landans og fjölmörg tökuteymi ferðuðust vítt og breitt um landið og héldu uppi samfelldri dagskrá í beinni útsendingu í 24 klukkustundir. Þetta mæltist vel fyrir og landsmenn tóku virkan þátt, bæði sem áhorfendur og þátttakendur, og fögnuðu hundraðasta þætti eins vinsælasta sjónvarpþáttar RÚV í mörg ár.  

Dagskrárgerð tengd COVID-19

Fjórir umræðuþættir voru sendir út á árinu til að upplýsa og svara brýnustu spurningum landsmanna um COVID-19 faraldurinn. Tveir þeirra voru almenns eðlis hverfðust um upplýsandi og fræðandi umræðu. Í þriðja þættinum, í lok mars, var sjónum beint að stöðu heimilanna og þeim félagslegu og fjárhagslegu áskorunum sem margir stóðu frammi fyrir. Umsjón með þessum þáttum höfðu Jóhanna Vigdís Hjaltadóttir og Sigmar Guðmundsson. Í fjórða þættinum, sem sendur var út í byrjun apríl í umsjón Ragnhildar Steinunnar Jónsdóttur og Hafsteins Vilhelmssonar, svöruðu framlínan, ráðamenn og sérfræðingar spurningum og vangaveltum barna og ungmenna. Í þættinum voru frumflutt tvö lög sem vöktu mikla athygli, Lagið um það sem er samkomubannað þar sem Sigurður Guðmundsson flutti nýjan texta Braga Valdimars Skúlasonar við Lagið um það sem er bannað, og lagið Ferðumst innanhúss, þar sem einvala lið tónlistarfólks ásamt þríeykinu vinsæla Ölmu, Víði og Þórólfi sameinaði krafta sína, hver í sínu horni vegna samkomubanns,  til að minna landsmenn á að halda áfram að virða fyrirmæli Almannavarna og takmarka ferðalög um páskana til að hefta útbreiðslu COVID-19. Lagið er betur þekkt undir heitinu Góða ferð en var nú flutt með nýjum texta eftir Leif Geir Hafsteinsson.

Til að efla þjónustu við landsmenn á meðan neyðarstig Almannavarna var í gildi voru morgunþættir Rásar 1 og 2 sameinaðir og sendir út í beinni á samtengdum rásum útvarps, í sjónvarpi og á rúv.is. Þar var miðlað öllum nýjustu upplýsingum um stöðu mála, umræðum og fréttum. Þessi samtenging stóð yfir alla virka daga frá 16. mars til 30. apríl.

Til að halda landsmönnum í formi var boðið upp á Heimaleikfimi í upphafi dagskrár og aftur um hádegisbil alla virka daga í apríl, maí, október og nóvember. Íris Rut Garðarsdóttir sjúkraþjálfi gaf þar góð ráð og kenndi æfingar sem tilvalið var að gera heima í samkomubanni.

Vegna heimsfaraldursins voru sendar út fleiri hugvekjur og guðsþjónustur en venja er til enda áttu landsmenn ekki kost á að sækja kirkjur landsins  stóran hluta ársins. Haldin var páskahugvekja á föstudaginn langa og hátíðarguðsþjónusta í Dómkirkjunni á páskadag. Í desember voru aðventumessur á hverjum sunnudegi. 13. desember var send út hugvekju- og minningarstund fyrir syrgjendur á vegum Sorgarmiðstöðvar, Landspítalans og Þjóðkirkjunnar. Sigríður Thorlacius, Sigurður Guðmundsson, Matthías Stefánsson og Hilmar Arnar Agnarsson fluttu þar tónlist og Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands, flutti hugvekju. Landsmenn voru hvattir til að sýna samhug með því að kveikja á kerti og mynda bylgju hlýhugar og samkenndar á erfiðum tímum.

Einnig voru send út fleiri ávörp en vanalega frá ráðamönnum þjóðarinnar, bæði forsætisráðherra og forseta Íslands, þar sem landsmenn voru upplýstir og hvattir til dáða á erfiðum tímum.

Enn var aukin áherslan á að sinna sem breiðustum hópi landsmanna, á öllum aldri, í öllum miðlum, með áframhaldandi innleiðingu á sértækri þjónustu. KrakkaRÚV, þjónusta fyrir börn yngri en sextán ára, hélt áfram göngu sinni með auknu framboði af vönduðu innlendu efni sem gjarnan er skapað af börnum. UngRÚV, þjónusta ætluð krökkum á aldrinum 13-16 ára, hélt áfram að festa sig í sessi með dagskrárgerð sem er mikið til í höndum fólks á þeim aldri. Þá var mikill kraftur í RÚV núll sem er þjónusta ætluð ungu fólki á aldrinum 16-29 ára, drifin áfram af dagskrárgerðarfólki á sama aldri.   

Menningarviðburðir og aðrar beinar útsendingar

Íslensku tónlistarverðlaunin voru veitt  í beinni útsendingu frá Hörpu 11. mars. Þetta var ein af síðustu verðlaunahátíðunum sem haldin var með óbreyttu sniði áður en samkomutakmörk komu í veg fyrir það.

Eddunni, íslensku kvikmynda- og sjónvarpsverðlaununum, sem átti að vera í mars var frestað fram á haust vegna faraldursins. Þar sem hert var aftur á sóttvarnarreglum seinni hluta árs var ákveðið að hafa verðlaunaafhendinguna með öðru sniði. Tekinn var upp þáttur án áhorfenda í umsjón Veru Sölvadóttur og Ásgríms Sverrissonar og sendur út 6. október. Í þættinum var nokkrum verðlaunahöfum komið á óvart á skemmtilegan hátt auk þess sem tilkynnt var um sigur í öðrum flokkum.

Slakað var á sóttvarnareglum yfir sumarmánuðina og tókst að halda Íslensku sviðslistaverðlaunin, Grímuna 2020, með nokkurn veginn hefðbundnum hætti í beinni útsendingu frá Þjóðleikhúsinu 15. júní.

Í október stóð til að sýna Verðlaunaafhendingu Norðurlandaráðs í beinni útsendingu. Norðurlandaráð veitir ár hvert fimm verðlaun til að vekja athygli á bókmenntum, tungumáli, tónlist og kvikmyndum Norðurlandanna ásamt nýskapandi aðgerðum á sviði umhverfismála. Hætt var við hátíðina vegna kórónuveirufaraldursins en gerður sjónvarpsþáttur þar sem Halla Oddný Magnúsdóttir fjallaði um tilnefningar og tilkynnti hverjir hlytu verðlaunin með aðstoð fyrri verðlaunahafa og forseta Íslands. Þátturinn var sýndur á öllum norrænu stöðvunum sama dag og skartaði skemmtiatriðum, m.a. með Víkingi Heiðari Ólafssyni, hljómsveitinni Of Monsters and Men og Íslenska dansflokknum.

Þar sem fresta þurfti fjölda hátíðarhalda og viðburða á árinu sökum faraldursins ákvað RÚV í samvinnu við aðrar stofnanir og samtök að efna til  þáttagerðar þar sem viðburðum var varpað heim í stofu á öruggan hátt. Þar á meðal var afmælishátíðin Til hamingju Vigdís! í tilefni af 90 ára afmæli Vigdísar Finnbogadóttur, fyrrverandi forseta Íslands, 15. apríl og samanstóð af fallegum tónlistaratriðum og ljóðalestri auk þess sem ráðamenn báru Vigdísi hamingjuóskir.

Byggjum réttlátara þjóðfélag var útsending frá skemmti- og hvatningardagskrá í Hörpu í tilefni af baráttudegi verkalýðsins 1. maí. Landsþekktir tónlistarmenn, skemmtiatriði og hvatningarorð frá forystu verkalýðshreyfingarinnar einkenndu þennan sögulega viðburð sem heildarsamtök launafólks, ASÍ, BHM, BSRB og KÍ, stóðu að.

Fagna átti 20 ára afmæli Gleðigöngunnar með veglegum hátíðahöldum í miðbæ Reykjavíkur 8. ágúst en vegna samkomutakmarkana var áfanganum fagnað í skemmtiþætti, Stolt í hverju skrefi.

Beinni útsendingu frá Söngkeppni framhaldsskólanna var frestað fram í lok september og vegna sóttvarnareglna var ákveðið að halda keppnina án áhorfenda.

Degi íslenskrar tónlistar 1. desember var fagnað með beinni útsendingu frá hátíðardagskrá í Iðnó á vegum SAMTÓN þar sem velunnurum íslenskrar tónlistar voru veittar viðurkenningar og fluttar voru íslenskar dægurperlur.

Söfnunarþátturinn Fyrir fjölskylduna var á dagskrá 4. desember. Málefni SÁÁ, Samtaka áhugafólks um áfengis og vímuefnavandann, og staða málaflokksins í þjóðfélaginu voru þar rædd á opinskáan hátt, flutt voru tónlistar- og skemmtiatriði og fé safnað til styrktar samtökunum. Umsjónarmenn voru Sigmar Guðmundsson og Björg Magnúsdóttir. Upptaka frá jólaballi SÁÁ var sýnd 27. desember. Sigríður Beinteinsdóttir og Grétar Örvarsson tóku á móti gestum í Norðurljósasal Hörpu og voru börn og  foreldrar hvött til að taka þátt í jólaballinu heima í stofu og dansa í kringum jólatréð.

Söngvakeppnin og Eurovision í skugga COVID-19

Í byrjun árs var Söngvakeppnin haldin með pompi og prakt. Tíu atriði kepptust um að fanga hug og hjörtu íslensku þjóðarinnar í tveimur undankeppnum í Háskólabíói. Sigurvegarar í glæsilegri úrslitakeppni í Laugardalhöll voru Daði og Gagnamagnið, sem lentu í öðru sæti 2017. Hatari, sem vann Söngvakeppnina í fyrra, og norska sveitin Keiino, sem hlaut flest símaatkvæði áhorfenda í Eurovision það ár, komu fram á úrslitakvöldinu en kynnar voru Fannar Sveinsson, Benedikt Valsson og Björg Magnúsdóttir.

Sigurlagið Think about things átti samkvæmt venju að keppa fyrir Íslands hönd í Eurovision í Rotterdam í Hollandi í maí. Spennan var mikil þar sem Íslandi var spáð mjög góðu gengi. EBU, samtök evrópskra almannaþjónustumiðla sem halda Eurovision, hættu við keppninga vegna heimsfaraldurs og sendi í staðinn út þáttinn Europe Shine a Light laugardagskvöldið 16. maí. Þar var kynnt það 41 lag sem valið hafði verið til þátttöku þó að hvorki væri haldi formleg keppni né kosning. um formlega keppni né kosningu að ræða. Í þættinum sendu fulltrúar þátttökuþjóðanna skemmtilegar myndbandskveðjur til áhorfenda og fluttu saman sigurlagið frá 1997, Love Shine a Light með Katrina and the Waves, á nýstárlegan hátt. Fyrri keppendur komu einnig fram í þættinum og írski söngvarinn Johnny Logan söng vinningslag sitt What´s Another Year frá 1980 ásamt kynnum kvöldsins og áhorfendum sem höfðu sent inn upptökur af söng sínum.

Til að sefa Eurovision-þyrsta Íslendinga var ákveðið að halda Eurovision-gleði á RÚV. Alla vikuna fram að þætti EBU var boðið upp á fjölbreytta dagskrá auk þess sem gamlar íslenskar Eurovision-perlur og eftirminnilegustu keppnir liðinna ára voru rifjaðar upp.

Felix Bergsson og álitsgjafar hans, Karitas Harpa Davíðsdóttir og Jóhannes Þór Skúlason, fóru ásamg góðum gestum yfir öll lögin sem hefðu keppt í Eurovision 2020. Í samantektarþáttum voru spiluð brot úr öllum lögunum. Eftir það gafst landsmönnum kostur á að kjósa uppáhaldslagið sitt í keppninni. Í Eurovision-fyrirpartýi 12. maí tilkynntu veislustjórarnir Björg Magnúsdóttir og Felix Bergsson hvaða 15 lög hefðu orðið efst í kosningu íslensku þjóðarinnar og álitsgjafa þáttarins Alla leið. Fimmtudagskvöldið 14. maí gafst kostur á að kjósa milli þessara 15 laga í þættinum Okkar 12 stig til að komast að því hvaða lag hefði fengið 12 stig frá Íslandi. Forsetahjónin, Daði Freyr og Gagnamagnið, Klemens í Hatara, Sveppi, ríkisstjórnin, fyrrverandi stigakynnar og fjölmargir fleiri tóku þátt í þessari Eurovision-veislu fyrir alla fjölskylduna og kynnar kvöldsins voru Ragnhildur Steinunn Jónsdóttir og Jón Jónsson.

Föstudagskvöldið 15. maí sendi RÚV beint út frá heimili Daða Freys í Berlín þar sem hann lék eftirlætis Eurovision-lögin sín og óskalög áhorfenda í þættinum Euro-Daði. Kvöldið eftir, strax að lokinni útsendingu frá Europe Shine a Light, tók við bein útsending frá Eurovision-partýi í Hörpu þar sem Euro-bandið og fleiri listamenn léku eftirlætis Eurovision-lög þjóðarinnar og slógu lokatóninn í margra vikna langri Eurovision-veislu RÚV.

Til gamans má geta þess að margar af hinum þátttökuþjóðunum héldu eigin Eurovision-hátíðir með svipuðum hætti þar sem áhorfendur kusu uppáhalds lag sitt í keppninni og oftar en ekki lentu Daði og Gagnamagnið í efsta sæti með lagið Think about things. Lagið vakti mikla athygli víða um heim, á samfélagsmiðlum og hjá mörgum þekktum erlendum stórstjörnum. Athyglin opnað Daða fjölmörg atvinnutækifæri á erlendri grundu.

Á haustmánuðum tilkynnti RÚV að Daði Freyr yrði fulltrúi Íslands í Eurovision sem haldin verður í Rotterdam í maí 2021, og því yrði ekki haldin hefðbundin Söngvakeppni.

Tónlist og menning

Menningartengd dagskrárgerð var í hávegum höfð á árinu og átti stóran þátt í að stytta landsmönnum stundir þegar fjölmörgum menningarviðburðum eins og leiksýningum, tónleikum, myndlistarsýningum og öðrum uppákomum var frestað vegna samkomutakmarkana.

Aukið samstarf við Sinfóníuhljómsveit Íslands

RÚV og Sinfóníuhljómsveit Íslands ákváðu að snúa bökum saman og bjóða landsmönnum til sannkallaðrar tónlistarveislu heima í stofu. Sendir voru sendir út tónleikar í beinni útsendingu í bland við eldri upptökur sem fæstur höfðu verið sýndar í sjónvarpi áður.

Í tónleikaröðinni Heimsending frá Sinfóníuhljómsveit Íslands voru tíu upptökur frá tónleikum sveitarinnar. Þar á meðal voru tónleikar með Víkingi Heiðari Ólafssyni, Radovan Vlatkovic og Daníel Bjarnasyni í nóvember 2019, tónleikar með lettneska fiðluleikaranum Baibu Skride og norska hljómsveitarstjóranum Eivind Aadland í nóvember 2015 og 70 ára afmælistónleikar Sinfóníuhljómsveitarinnar 5. mars 2020 með fiðlusnillingnum og Grammy-verðlaunahafanum Augustin Hadelich og sjaldheyrðu verki eftir Pál Ísólfsson, Úr myndabók Jónasar Hallgrímssonar. Á efnisskrá annarra tónleika sveitarinnar voru verk eftir Ravel og Dvorák, Vorblót Stravinskíjs, Eldur eftir Jórunni Viðar, sem er fyrsta hljómsveitarverk íslensks kventónskálds auk klarinettukonserts Mozarts með Arngunni Árnadóttur. Hljóðritunin er mest spilaða upptakan af verkinu á YouTube með yfir átta milljón áhorf.

Sinfóníuhljómsveit Íslands í beinni

Seinni hlutann í maí kom Sinfóníuhljómsveit Íslands loks saman á ný og hélt þrenna tónleika fyrir landsmenn í beinni sjónvarpsútsendingu á RÚV. Hljómsveitin fékk til liðs við sig nokkra af fremstu einsöngvurum og einleikurum landsins, þau Hallveigu Rúnarsóttur, Pál Óskar Hjálmtýsson og Víking Heiðar Ólafsson.

Skólatónleikar Sinfóníuhljómsveitar Íslands voru einnig sýndir í beinni útsendingu úr Hörpu í maí. Á tónleikunum var leikin fjörmikil tónlist sem átti að færa íslenskum ungmennum vor í hjarta. Kynnir var trúðurinn Aðalheiður, leikin af Völu Kristínu Eiríksdóttur, og hljómsveitarstjóri var Bjarni Frímann Bjarnason.

Í Klassíkinni okkar efndu Sinfóníuhljómsveit Íslands og RÚV í fimmta sinn til glæsilegra tónleika í beinni útsendingu frá Hörpu í upphafi nýs starfsárs hjá hljómsveitinni og nú var því fagnað að 90 ár voru liðin frá stofnun Ríkisútvarpsins og 70 ár frá fyrstu tónleikum Sinfóníuhljómsveitarinnar. Eins og fyrr gafst landsmönnum kostur á að ráða efnisskránni sem spannaði allt frá Jóni Múla til Ígors Stravinskíj og rifjaðar voru upp merkar stundir í tónlistarsögu landsmanna. Fram komu meðal annarra Emilíana Torrini, Elmar Gilbertsson, Dísella Lárusdóttir, Sigríður Thorlacius, Sigurður Guðmundsson, Páll Palomares og Mótettukór Hallgrímskirkju. Stjórnandi var Daníel Bjarnason og Guðni Tómasson og Halla Oddný Magnúsdóttir voru kynnar kvöldsins.

Til hamingju með afmælið Beethoven!

Í september fögnuðu Sinfóníuhljómsveitin og RÚV því að 250 ár voru liðin frá fæðingu tónskáldsins Ludwigs van Beethovens með þrennum tónleikum tileinkuðum þessu einu mesta tónskáldi sögunnar. Á þeim fyrstu, fjölskyldutónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands, var rifjað upp hver þessi óvenjulegi maður var og hvers konar tónlist hann samdi. Þrír ungir og efnilegir einleikarar komu fram og risakór íslenskra ungmenna flutti Gleðisönginn, nýja útgáfu af Óðnum til gleðinnar, við texta Braga Valdimars Skúlasonar og í útsetningu Hildigunnar Rúnarsdóttur. Kynnir og handritshöfundur var Ólafur Egill Ólafsson en stjórnandi var Bjarni Frímann Bjarnason.

Á seinni tónleikunum voru flutt nokkur af frægustu verkum tónskáldsins undir stjórn Evu Ollikainen, nýskipaðs aðalstjórnanda hljómsveitarinnar; lokaþáttur Sinfóníu nr. 1, píanókonsert Beethovens nr. 3 með Víkingi Heiðari Ólafssyni, og fimmta sinfónía Beethovens, Örlagasinfónían, sem er ein frægasta og áhrifamesta sinfónía allra tíma. Einnig hljómaði Aeriality, eitt mest flutta verk Önnu Þorvaldsdóttur, sem er í dag talin eitt virtasta samtímatónskáld heims og hefur hlotið fjölda verðlauna fyrir verk sín.

Hátíðartónleikar Sinfóníuhljómsveitar Íslands

Í lok ársins voru sendir út tvennir hátíðartónleikar Sinfóníuhljómsveitar Íslands. Aðventutónleikar voru haldnir 10 . desember þar sem flutt voru verk eftir Vivaldi, Händel og Mozart ásamt því að Álfheiður Erla Guðmundsdóttir sópransöngkona þreytti frumraun sína með hljómsveitinni. Á aðfangadag var sýnd upptaka frá hátíðlegum jólatónleikum þar sem flutt var jólatónlist frá ýmsum tímum. Fram komu Páll Óskar Hjálmtýsson, Valgerður Guðnadóttir, Kolbrún Vökudóttir, Stúlknakór Reykjavíkur, dansarar úr Listdansskóla Íslands, Bjöllukór Tónlistarskóla Reykjanesbæjar og fagotthópur úr Tónlistarskóla Reykjavíkur. Hljómsveitastjóri var Bjarni Frímann Bjarnason og kynnir trúðurinn Barbara en sérstakur gestur var Maximús Músikús.

Í mars og apríl tóku Harpa, Sinfóníuhljómsveit Íslands, Íslenska óperan og RÚV höndum saman um lifandi tónlistarstreymi úr Eldborg klukkan 11 virka daga á meðan samkomubann varði undir yfirskriftinni Heima í Hörpu. Fjöldi söngvara og tónlistarmanna kom fram á þessum 20-30 mínútna löngu tónleikum sem sendir voru út á RÚV 2, Facebook-síðu og Youtube-rás Hörpu og menningarvef RÚV. Meðal listamanna má nefna Kristján Jóhannsson, Bjarna Frímann Bjarnason, Sigrúnu Eðvaldsdóttur, Agnar Má Magnússon, Nathalíu Druzin, Dúó Stemmu og Dúó Harpverk ásamt Voces Thules, svo örfáir séu nefndir.

Streymandi tónlist á tímum sóttvarna

RÚV sýndi fjölda tónlistarviðburða á árinu. Þar á meðal má nefna upptöku frá tónleikunum Söngvar um svífandi fugla í Salnum í Kópavogi haustið 2014. Þar flutti Kristinn Sigmundsson sönglög eftir Þorvald Gylfason við ljóð Kristjáns Hreinssonar í útsetningum Þóris Baldurssonar.

Um páskahelgina hófu göngu sína þættirnir Sóttbarnalög Hljómskálans þar sem góðir gestir heimsóttu Hljómskálann og tóku lög af ýmsum ástsælustu barnaplötum þjóðarinnar í bland við óvænt en fjölskylduvæn eftirlætislög úr ýmsum áttum.

Á annan í páskum var sýnd upptaka frá 30 ára afmælistónleikum hljómsveitarinnar Todmobile ásamt SinfoniuNord í Eldborg 2018. Sérstakur heiðursgestur á tónleikunum var skoski tónlistarmaðurinn Midge Ure, söngvari og lagahöfundur hljómsveitarinnar Ultravox.

Í lok maí var sýnd upptaka frá stórtónleikum hljómsveitarinnar Írafárs í Eldborg í Hörpu í júní 2018. Hljómsveitin kom þá saman í fyrsta sinn í tólf ár í tilefni að tuttugu ára afmæli sínu og tók alla sína helstu smelli.

Á hvítasunnudag var sýnd upptaka frá upphafstónleikum Kirkjulistahátíðar 2019 þar sem Óratórían Mysterium op.53 eftir Hafliða Hallgrímsson var frumflutt. Stjórnandi var Hörður Áskelsson og meðal flytjenda voru Mótettukór Hallgrímskirkju, Schola cantorum, Herdís Anna Jónasdóttir, Hanna Dóra Sturludóttir, Elmar Gilbertsson og Oddur A. Jónsson.

Flestum tónlistarhátíðum ársins var frestað en nokkrar héldu sérstakar heimaútgáfur sem RÚV sendi út. Ísfirska tónlistarhátíðin Aldrei fór ég suður, sem er haldin fyrir páska ár hvert, hvatti landsmenn til að halda sig heima og sendi því út heimaútgáfu. Fjölmargt tónlistarfólk flutti lög að heiman og fram komu Mugison, Helgi Björns, Eivör, Lay Low, Moses Hightower, Salóme Katrín, Hipsumhaps og fleiri.

Alþjóðlegu tónlistarhátíðinni Iceland Airwaves var einnig frestað í hefðbundinni mynd en ástsælustu hljómsveitir landsins komu saman 13. og 14. nóvember og héldu tónlistarhátíð í anda Iceland Airwaves undir nafninu Beint frá Reykjavík (Live from Reykjavík).

Leikhúsveisla í stofunni

RÚV og Þjóðleikhúsið tóku sig saman í apríl og buðu til sannkallaðrar leikhúsveislu heima í stofu þar sem landsmenn áttu ekki þess kost að sækja leikhús í samkomubanni vorsins. Sýndar voru upptökur af átta ástsælum uppsetningum Þjóðleikhússins. Það voru fjölskyldusýningin Í hjarta Hróa hattar eftir David Farr úr smiðju Vesturports og Þjóðleikhússins í leikstjórn Gísla Arnar Garðarssonar og Selmu Björnsdóttur; Hart í bak eftir Jökul Jakobsson í leikstjórn Þórhalls Sigurðssonar; barnasýningin Kuggur og leikhúsvélin eftir Sigrúnu Eldjárn í leikstjórn Þórhalls Sigurðssonar; Með fulla vasa af grjóti eftir Marie Jones í leikstjórn Ians McElhinney þar sem Hilmir Snær Guðnason og Stefán Karl Stefánsson fóru á kostum í einni vinsælustu sýningu leikhússins á síðari árum; Græna landið eftir Ólaf Hauk Símonarson í leikstjórn Þórhalls Sigurðssonar með Gunnari Eyjólfssyni, Kristbjörgu Kjeld og Birni Thors; Englar alheimsins í leikgerð Símonar Birgissonar og Þorleifs Arnar Arnarssonar, leikstjóra sýningarinnar, byggð á einni áhrifamestu íslensku skáldsögu síðari ára eftir Einar Má Guðmundsson; Íslandsklukkan í leikgerð Benedikts Erlingssonar, leikstjóra sýningarinnar, af skáldsögu Halldórs Laxness; og síðast en ekki síst Sjálfstætt fólk í leikgerð Sigríðar Margrétar Guðmundsdóttur og Kjartans Ragnarssonar, leikstjóra sýningarinnar, af skáldsögu Halldórs Laxness með Ingvari E. Sigurðssyni og Margréti Vilhjálmsdóttur í hlutverkum Bjarts og Rósu.

Aðrar leikhúsupptökur sem sýndar voru á árinu eru meðal annars Sveinsstykki, einleikur eftir Þorvald Þorsteinsson sem var sérstaklega skrifaður fyrir Arnar Jónsson. Verkið var sýnt í Reykjavík og víðar á árunum 2003-2013 í sviðssetningu Lifandi leikhúss en er hér lagað að sjónvarpi. Einnig var sýnd upptaka af sýningunni Kvenfólk þar sem dúóið Hundur í óskilum fer yfir sögu kvenna og kvennabaráttu Íslands á hundavaði, veltir við hverjum steini og grefur upp ýmislegt óvænt og skemmtilegt í sögu jafnréttisbaráttunnar. Að endingu var endursýnd fjölskyldusýningin Blái hnötturinn sem er byggð á samnefndri sögu Andra Snæs Magnasonar.

Flæðandi tónar um land allt

RÚV sýndi fjölda þáttaraða á árinu þar sem menningartengdu efni voru gerð skil í mörgum styttri þáttum. Poppkorn – sagan á bak við myndbandið var á dagskrá á föstudögum frá lokum mars og þar var rýnt í gömul íslensk tónlistarmyndbönd og sagan á bak við þau skoðuð. Þættirnir Úr ljóðabókinni í leikstjórn Hrafns Gunnlaugssonar fjölluðu um ljóð frá ýmsum tímum, þar á meðal Ferðalok, Sonatorrek, Ólag og Á Sprengisandi. Víkingur Heiðar Ólafsson og Halla Oddný Magnúsdóttir leiddu áhorfendur í tali og tónum um töfraheima sígildrar tónlistar í fjórtán Músíkmolum  auk þess sem Víkingur leikur verk af nýlegum hljómplötum sínum á sviði Eldborgar í Hörpu. Í þáttaröðinni Óperuminning rifja ýmsir þekktir listamenn og góðir gestir upp óperuminningar og upplifanir sem hafa mótað tengingu þeirra við listformið í tilefni af því að Íslenska óperan fagnaði 40 ára afmæli á árinu.

Umræðuþátturinn Lestarklefinn, vikulegur þáttur um menningu og listir í víðum skilningi á Rás 1, var einnig sendur út í sjónvarpi á fyrri hluta ársins.

Þar sem snemma var ljóst að stórviðburðirnir Menningarnótt og Tónaflóð, tónleikar RÚV og Rásar 2, yrðu ekki með hefðbundnum hætti um miðjan ágúst var ákveðið að bjóða landsmönnum upp á sumartónleika, Tónaflóð um landið, í beinni útsendingu úr öllum landshlutum fimm föstudagskvöld í júlí. Þar var lögð áhersla á tónlist og tónlistarfólk frá hverjum stað. Hljómsveitin Albatross með þau Sverri Bergmann og Elísabetu Ormslev í fararbroddi bauð til sín þekktum og óþekktum söngvurum úr hverjum landshluta. Ferðinni í kringum landið lauk með Menningarnæturdansleik í Gamla bíói í Reykjavík 22. ágúst.

Sama kvöld var sýndur þátturinn Menningarnótt heima þar sem Baldvin Þór Bergsson og Ragnhildur Steinunn Jónsdóttir vöppuðu um Reykjavíkurborg og skoðuðu listina og lífið úr tveggja metra fjarlægð í ljósi þess að Menningarnótt var aflýst.

Spurninga- og skemmtiþátturinn Kappsmál, sem hóf göngu sína á síðasta ári, sneri aftur í september í umsjá Bjargar Magnúsdóttur og Braga Valdimars Skúlasonar. Þættirnir, sem eru þrettán, eru helgaðir íslenskri tungu og etja þátttakendur kappi í fjölbreyttum leikjum og þrautum.

Einnig var á árinu frumsýnt nýtt ljóðlistaverk eftir Hallgrím Helgason í leikstjórn Kristins Arnars Sigurðssonar þar sem Hallgrímur les ljóð úr bók sinni Við skjótum títuprjónum við trommuleik Þorvalds Þórs Þorvaldssonar.

RÚV komst í jólafíling

RÚV blés til sóknar í desember til að koma landsmönnum í hátíðarskap á aðventunni þrátt fyrir samkomutakmarkanir og almenna covid-þreytu.

Hljómsveitin Baggalútur hélt jólatónlistarveislu í Skíðaskálanum í Hveradölum á laugardögum í desember í þáttunum Kósýheit í Hveradölum. Ýmsir góðir gestir fluttu gömul og ný jólalög sem koma áttu landsmönnum í sannkallaðan „jólafíling “. Eftir þriðja og síðasta þáttinn var sýnd upptaka frá jólatónleikum í Háskólabíói í fyrra, Ég kemst í jólafíling, þar sem jólastórsveit Baggalúts, gestir og leynigestir spiluðu, skemmtu og sungu gömlu lummurnar í bland við glansandi ferska smelli.

Sunnudaginn 20. desember sýndi RÚV Síðasta jólalag fyrir fréttir, tónleikaupptöku frá Fríkirkjunni í Reykjavík í tilefni af 90 ára afmæli Ríkisútvarpsins. Ellen Kristjánsdóttir, KK og Jón Ólafsson fluttu þar gömlu góðu íslensku jólalögin sem ómuðu úr viðtækjum landsmanna á fyrstu áratugum Rásar 1.

Á Þorláksmessu var sýnd upptaka frá jólatónleikum Friðriks Ómars, Heima um jólin, í Hofi á Akureyri í desember 2019. Sérstakir gestir Friðriks Ómars voru Gissur Páll Gissurarson, Sigríður Beinteinsdóttir, Jógvan Hansen, Svala Björgvinsdóttir og Margrét Eir.

Rétt fyrir miðnætti á aðfangadag voru sýndir hátíðlegir miðnæturtónleikar Páls Óskars Hjálmtýssonar og Moniku Abendroth hörpuleikara ásamt strengjasveit í Fríkirkjunni í tilefni af 120 ára afmælis kirkjunnar. Páll Óskar og Monika héldu fyrstu miðnæturtónleika sína á aðfangadagskvöld árið 2002 og eru tónleikarnir orðnir órjúfanlegur hluti af helgihaldi margra Íslendinga. Nú gafst allri þjóðinni í fyrsta sinn tækifæri til að njóta þeirra.

Áramótaskaupið var enn í höndum Reynis Lyngdal leikstjóra en einvalalið leikara og skemmtikrafta rýndi í fréttir, viðburði og uppákomur ársins, enda af nógu að taka. Höfundarnir voru Vala Kristín Eiríksdóttir, Hugleikur Dagsson, Lóa Hjálmtýsdóttir, Þorsteinn Guðmundsson, Reynir Lyngdal, Katla Margrét Þorgeirsdóttir og Bragi Valdimar Skúlason. Áhorfið var með besta móti og mikil sátt um hvernig til tókst.

Áramótasprengjan 2020 sló botninn í árið. Þessi nýstárlegi áramótafagnaður var sýndur strax á eftir Áramótaskaupinu. Rjómi íslenskra tónlistarmanna flutti tónlist sína í þrívíðum ævintýraheimi. Undir taktfastri tónlist Sigur Rósar, Kaleo, Stuðmanna, Grýlanna, Auðar, Bríetar og Friðriks Dórs var ferðast milli ómælisvídda á vit kynkvenda af ýmsum toga og gafst áhorfendum kostur á þátttöku og sýnileika í viðburðinum á samfélagsmiðlum.

Leikið efni

RÚV hefur á undanförnum árum markvisst aukið áherslu og framboð á leiknu íslensku efni. Kallast það með beinum hætti á við yfirlýsta dagskrárstefnu RÚV um aukna áherslu á frumskapað íslenskt dagskrárefni; leiknar sögur sagðar á íslensku fyrir íslenska áhorfendur. Það er jafnframt svar við augljósri eftirspurn því að leikið íslenskt efni reynist nær undantekningarlaust vera meðal þess sem allra mest er horft á. Á árinu voru sýnd fjögur ný leikin íslensk verk sem er með mesta móti samanborið við árin á undan.

Morðgátur og leyndarmál þjóðarleiðtoga

Á nýársdag var haldið áfram að sýna Brot, nýja íslenska spennuþáttaröð úr smiðju Truenorth og Mystery Ísland, sem hóf göngu sína á jóladag 2019. Þættirnir eru sköpunarverk Þórðar Pálssonar sem jafnframt leikstýrir ásamt Davíð Óskari Ólafssyni og Þóru Hilmarsdóttur. Þættirnir fjalla um rannsóknarlögreglukonuna Katrínu sem rannsakar óvenjulegt morð í Reykjavík og áttar sig smám saman á því að hún er að fást við fyrsta íslenska fjöldamorðingjann. Nína Dögg Filippusdóttir leikur annað aðalhlutverkið og Björn Thors leikur kollega hennar starfandi í Noregi. Netflix tryggði sér sýningarréttinn utan Íslands og mun þetta vera í fyrsta sinn sem efnisveiturisinn kemur með eins umfangsmiklum hætti að fjármögnun og framleiðslu íslenskrar þáttaraðar.

Um páskana var frumsýnd sjónvarpsútgáfa í tveimur hlutum af íslensku hrollvekjunni Ég man þig sem byggð er á vinsælli skáldsögu Yrsu Sigurðardóttur. Leikstjórinn Óskar Þór Axelsson settist að klippiborðinu á nýjan leik og gerði lengri og ítarlegri útgáfu fyrir sjónvarp, eins konar „Director´s Cut“. Með helstu hlutverk fara m.a. Jóhannes Haukur Jóhannesson, Ágústa Eva Erlendsdóttir, Þröstur Leó Gunnarsson og Sara Dögg Ásgeirsdóttir.

Í september var frumsýnd ný átta þátta þáttaröð, Ráðherrann, með Ólafi Darra Ólafssyni og Anítu Briem í helstu hlutverkum. Þættirnir fjölluðu um forsætisráðherra sem greinist með geðhvörf og leggja samstarfsmenn hans bæði stöðugleika ríkisins og einkalíf sitt að veði til að halda sjúkdómnum leyndum fyrir þjóðinni. Leikstjórn var í höndum Nönnu Kristínar Magnúsdóttur og Arnórs Pálma Arnarssonar.

Á jóladag og annan í jólum var sýnd sjónvarpsútgáfa af íslensku fjölskyldu- og gamanmyndinni Ömmu Hófí í leikstjórn Gunnars B. Guðmundssonar. Myndin fjallar um eldri borgarana Hófí og Pétur sem eru orðin leið á aðbúnaðinum á elliheimilinu og ákveða að ræna banka til að hafa efni á að kaupa sér litla íbúð. Með helstu hlutverk fara Edda Björgvinsdóttir, Þórhallur Sigurðsson, Steinþór Hróar Steinþórsson og Sverrir Þór Sverrisson.

Þá frumsýndi RÚV sænsk-íslensku spennuþáttaröðina Ísalög (Tunn is) snemma árs. Þættirnir eru sameiginleg framleiðsla Sagafilm og Yellowbird í Svíþjóð með stuðningi frá RÚV og voru að mestu teknir upp á Íslandi. Þeir fjalla um átök innan Norðurskautsráðsins um olíuborun á Grænlandi og norðurheimskautssvæðið og í helstu hlutverkum eru Lena Endre, Bianca Kronlöf, Alexander Karim, Johannes Kuhnke og Angunnguaq Larsen. Handritshöfundar eru íslenskir; Birkir Blær Ingólfsson, Jónas Margeir Ingólfsson og Jóhann Ævar Grímsson. Fjöldi annarra Íslendinga tók þátt í framleiðslunni, bæði fyrir framan og aftan myndavélina.

Á síðasta ári var tekin upp sú nýbreytni að sýna valda dagskrárliði með enskum texta á RÚV 2 jafnhliða frumsýningu, þar á meðal leiknu íslensku þáttaröðunum, Áramótaskaupinu og völdum íslenskum bíómyndum, og var því haldið áfram á árinu. Þetta er hugsað sem hluti af nýrri þjónustu RÚV English sem hefur það markmið að ná til nýrra Íslendinga sem enn hafa ekki náð tökum á íslensku en vilja njóta þess dagskrárefnis sem í boði er.

Nýjar íslenskar bíómyndir í fyrirrúmi

Sem endranær voru fjölmargar íslenskar bíómyndir frumsýndar á árinu. Verðlaunamyndin Svanurinn eftir Ásu Helgu Hjörleifsdóttur var frumsýnd að kvöldi nýársdags og í hátíðardagskrá á páskadag voru dansk-íslenska fjölskyldumyndin Goðheimar og Héraðið eftir Grím Hákonarson frumsýndar. Meðal annarra íslenskra bíómynda sem frumsýndar voru á árinu má nefna Eitur í æðum eftir Lýð Árnason, Webcam eftir Sigurð Anton Friðþjófsson og finnsk-íslensku myndina Nöldurseggurinn (The Grump) í leikstjórn Dome Karukoski. Á þjóðhátíðardegi Íslendinga 17. júní var ein ástsælasta gamanmynd íslenskrar kvikmyndasögu, Með allt á hreinu, sýnd í sérstakri samsöngsútgáfu þar sem áhorfendum var boðið að taka undir og syngja með. Myndin var einnig sýnd í stórbættum hljóð- og myndgæðum og voru skjátextar birtir undir sönglögum myndarinnar. Á jóladag var sýnd myndin Agnes Joy eftir Silju Hauksdóttur, sem sópaði að sér verðlaunum á síðustu Edduverðlaunahátíð, þar á meðal fyrir bíómynd ársins og leikkonu ársins í aðalhlutverki. Einnig var frumsýnd ein verðlaunastuttmynd á árinu, Atelier eða Vinnustofa eftir Elsu Maríu Jakobsdóttur.

Undanfarin sumur hefur RÚV endursýnt valdar íslenskar bíómyndir á sunnudögum, með frumsýndar í bland, undir yfirskriftinni Íslenskt bíósumar. Þetta hefur reynst vel og verið kærkomið tækifæri fyrir Íslendinga til að rifja upp kynni sín af kvikmyndaperlum okkar. Meðal mynda sem sýndar voru þetta sumarið eru Brim í leikstjórn Árna Óla Ásgeirssonar, Stella í framboði eftir Guðnýju Halldórsdóttur, Ingaló eftir Ásdísi Thoroddsen, María eftir Einar Heimisson, Opinberun Hannesar eftir Hrafn Gunnlaugsson, Nói albinói eftir Dag Kára Pétursson og Tár úr steini eftir Hilmar Oddsson.

Alíslensk fyndni

Klassískt íslenskt gamanefni var endursýnt á föstudagskvöldum yfir sumarið undir heitinu Íslenskt grínsumar og var með því allra vinsælasta hjá landanum. Meðal annars mátti þar sjá þáttaraðir eins og Fastir liðir eins og venjulega frá 1985 í leikstjórn Gísla Rúnars Jónssonar, grínþættina sögufrægu, Tvíhöfða, frá árunum 1996-2000 og Ligeglad frá 2016 þar sem leikkonan og uppistandarinn Anna Svava Knútsdóttir fer í ævintýralegt ferðalag til Danmerkur með Helga Björnssyni söngvara og Vigni Rafni Valþórssyni leikara.

Fastir liðir eins og venjulega

Af föstum dagskrárliðum og áframhaldandi þáttaröðum ber að nefna Landann, sem enn ber höfuð og herðar yfir alla sambærilega þætti hvað áhorf varðar. Hann er á dagskrá á sunnudögum vetur, vor og haust, og í ár var einnig ákveðið að fylgja landanum eftir yfir sumarmánuðina. Sumarlandinn var á flakki í júní, júlí og ágúst, leitaði uppi áhugaverða viðburði og skemmtilegar sögur og hitti landann fyrir uppi á fjöllum, úti í garði, á tjaldsvæðinu, vinnustaðnum, hjólastígnum og víðar. Tónlistarmaðurinn KK var með í för og tók lagið inn á milli, svona eins og honum einum er lagið.

Fréttaskýringaþátturinn Kveikur hélt áfram að vekja athygli á mikilvægum málum í þjóðfélaginu á þriðjudagskvöldum og í Silfrinu á sunnudagsmorgnum fengu Fanney Birna Jónsdóttir og Egill Helgason til sín góða gesti til að kryfja með sér atburði liðinnar viku og pólitískt landslag hverju sinni.

Kiljan í umsjón Egils Helgasonar fjallaði sem fyrr um bókaútgáfu, sagnahefð og menningarsögu þjóðarinnar á miðvikudögum og fjóra daga vikunnar gerðu Bergsteinn Sigurðsson og Guðrún Sóley Gestsdóttir helstu menningarfréttum og því sem almennt bar hæst í lista- og menningarlífi þjóðarinnar góð í Menningunni, strax á eftir Kastljósi.

Í apríl stóð sjónvarpsfólkið á bak við þáttaröðina Með okkar augum að gerð þáttar um COVID-19 þar sem þau spurðu spurninga um þennan vágest, með sínu lagi, svo allir fengu skilið hvað væri gerast. Á haustmánuðum fagnaði þáttaröðin tíu ára afmæli sínu með tíundu þáttaröðinni en þessir margverðlaunuðu þættir hafa vakið athygli fyrir nýstárleg og frumleg efnistök. Eins og fyrr er það fólk með þroskahömlun sem vinnur þættina með fagfólki í sjónvarpsgerð og miðlar þannig fjölbreytileika íslensks samfélags.

Nýr viðtalsþáttur, Okkar á milli, hófu göngu sínu í upphafi árs. Sigmar Guðmundsson fékk til sín góða gesti úr öllum áttum sem höfðu áhugaverða sögu að segja og ræddi við þá undir fjögur augu.

Af afþreyingar- og skemmtiefni er helst að nefna Gettu betur – stjörnustríð, þar sem gamlir keppendur, spyrlar, spurningahöfundar og stigaverðir úr Gettu betur í gegnum tíðina öttu kappi í tilefni þess að 35 ár voru liðin frá því að spurningakeppni framhaldsskólanna hóf göngu sína. Þættirnir voru fjórir og á dagskrá á föstudögum í janúar. Beinar útsendingar frá hefðbundnu Gettu betur spurningakeppninni voru svo á sínum stað í febrúar og mars, og að þessu sinni stóð Menntaskólinn í Reykjavík uppi sem sigurvegari.

Vikan með Gísla Marteini festi sig enn frekar í sessi sem ómissandi partur af föstudagskvöldum þjóðarinnar og í sérstakri áramótaútgáfu, Árið með Gísla Marteini, þann 30. desember gerðu gestir Gísla Marteins upp árið sem leið.

Kærkomin endurkoma

Allnokkrar þáttaraðir sneru aftur á skjáinn á árinu eftir mislanga fjarveru.

Hljómskálinn sneri aftur í febrúar eftir sjö ár, stappfullur af íslenskri tónlist. Farið var vítt og breitt yfir sviðið í tali og tónum auk þess sem tónlistarfólk úr ólíkum áttum vann lög sérstaklega fyrir þættina. Unnið var með ólík þemu í hverjum þætti á borð við mat, hættulega tónlist, ímynd og peninga. Umsjónarmaður þáttanna er Sigtryggur Baldursson og honum til halds og trausts er sérstök greiningardeild Braga Valdimars Skúlasonar og Guðmundar Kristins Jónssonar.

Ferðaþættirnir Úti, í umsjá útivistarhjónanna Brynhildar Ólafsdóttur og Róberts Marshall, sneru aftur í nýrri þáttaröð í apríl eftir tveggja ára fjarveru. Í sex þáttum fara þau með fólki um ósnortna náttúru Íslands og fræða áhorfendur um hvernig hægt er að njóta útivistar á skynsamlegan og skemmtilegan hátt.

Nafnarnir og sjónvarpsmennirnir Andri Freyr Viðarsson, úr þáttunum Andri á flandri, og Andri Freyr Hilmarsson, úr Með okkar augum, sneru bökum saman í þáttaröðinni Andrar á flandri. Þeir fóru til Bretlandseyja í leit að sjálfum Mr. Bean, átrúnaðargoði Andra Freys Hilmarssonar.

Matreiðsluþátturinn Soð sneri aftur á vormánuðum með Mömmusoð þar sem Kristinn Guðmundsson eldaði dýrindis mömmumat á sinn einstaka hátt.

Nýjasta tækni og vísindi hófu einnig göngu sína á nýjan leik eftir mjög langa fjarveru. Efnistökin voru fjölbreytt og fróðleg með íslenskar vísindarannsóknir í forgrunni. Fjallað var um allt milli himins og jarðar, svo sem öldrun, hvali, sprotafyrirtæki og snjallheimilið svo fátt eitt sé nefnt.

Að endingu sneri heimsborgarinn Frímann Gunnarsson aftur á skjáinn á haustmánuðum með þátt sinn Smáborgarasýn Frímans. Eftir að hafa gert borgarmenningunni góð skil var nú komið að landsbyggðinni og ferðaðist Frímann á húsbíl í kringum landið og rýndi af sinni alkunnu snilld í þjóðarsál Íslands.

Fjölbreytt og fyrirferðarmikið heimildaefni

Íslenskar heimildarmyndir voru fyrirferðarmiklar í dagskrá RÚV. Rúmlega 30 myndir voru frumsýndar á árinu auk fjölda þáttaraða. Margar þessara mynda hafa farið sigurför á hátíðum víða um heim og aðrar verið framleiddar sérstaklega fyrir íslenska sjónvarpsáhorfendur en allar eiga sameiginlegt að spyrja áleitinna spurninga og fjalla um áhugavert fólk, atburði, staði og hugmyndir sem vekja áhorfandann til umhugsunar og fræða. Hægt er að skipta heimildaefninu sem sýnt var í nokkra meginflokka.

Listamenn í brennidepli 

Í fyrsta lagi má nefna heimildarmyndir um tónlistarfólk og tónlist almennt, t.a.m. um Pál Pampichler Pálsson, fyrrverandi stjórnanda Karlakórs Reykjavíkur, mynd um sögu tónlistarhátíðarinnar Iceland Airwaves, tónlistarmyndina Svarthvítur draumur um líf liðsmanna hljómsveitarinnar Hipsumhaps og Aldamótaböndin um hljómsveitirnar sem tröllriðu íslensku tónlistarsenunni um aldamótin. Einnig var sýnd ný heimildarmynd í tveimur hlutum um Hinn íslenzka þursaflokk sem margir telja meðal merkustu hljómsveita sem komið hafa fram á Íslandi. Að lokum var sýndur þáttur í minningu Ragnars Bjarnasonar, Við bjóðum góða nótt. Í þættinum var farið yfir tónlistarferil þessa síunga söngvara og tónlistarmanns í tali og tónum.

Í öðru lagi eru heimildamyndir um aðra íslenska listamenn sem hafa sett svip sinn á íslenskt menningarlíf, svo sem myndina Vasulka áhrifin um hjónin Steinu og Woody Vasulka sem voru frumkvöðlar í vídeólist á heimsvísu, Þvert á tímann um ritstjórann og skáldið Matthías Johannessen, Skuggar sem anda um Sigurð Árna Sigurðsson myndlistarmann og heimildarmynd Páls Steingrímssonar um listamanninn, myndhöggvarann og hljóðfærasmiðinn Pál á Húsafelli. Í myndinni Frá Heimaey á heimsenda er svo rakin litrík ævisaga Páls Steingrímssonar kvikmyndagerðarmanns sem féll frá 2016. Páll var einn ötulasti heimildamyndagerðarmaðurinn á Íslandi og eftir hann liggurfjöldi heimildar- og fræðslumynda sem flestar fjalla um náttúru Íslands, dýralíf og tengsl mannsins við náttúruna.

Ljóslifandi sögur af fólki 

Í þriðja lagi voru sýndar myndir og þáttaraðir um sögur, baráttu og lífshlaup athyglisverðra einstaklinga. Af þeim má nefna meðal annars Fyrstu 100 árin eru verst um Ib Árnason Riis, 103 ára Íslending sem var gagnnjósnari Breta á Íslandi í seinni heimsstyrjöldinni; Hver stund með þér um Ólaf Björn Guðmundsson, sem orti ástarljóð til konu sinnar, Elínar Magnúsdóttur, á 60 ára tímabili; Þegiðu og syntu! sem segir frá ótrúlegu þrekvirki Sigrúnar Þuríðar Geirsdóttur sem synti yfir Ermarsundið fyrst íslenskra kvenna; Ísaksskóli í 90 ár um stofnanda skólans, Ísak Jónsson, sem var frumkvöðull í menntamálum og átti stóran þátt í mótun kennsluhátta fyrir bæði kennara og nemendur; og Goðsögnin FC Kareoki sem fjallar á gamansaman hátt um hóp manna og kvenna sem stundar jaðaríþróttina mýrarbolta þar sem skiptir jafn miklu máli að hafa gaman innan vallar og utan.

Rjómi fjallar um fimm ára þrotlausa baráttu Hilmars Egils Jónssonar fyrir að fá að flytja fjölskylduhundinn Rjóma til Íslands, og pólsk-íslenska heimildamyndin Hugsað heim (In touch) er um nýja Íslendinga frá pólska bænum Stare Juchy. Um þriðjungur bæjarbúa hefur flust búferlum til Íslands síðan á níunda áratugnum og enginn þeirra hefur snúið aftur. Í myndinni er varpað ljósi á söknuðinn og heimþrána og sambandið við þá sem eftir eru í bænum.

Í þáttaröðinni Sögur frá landi kynntu Hlédís Sveinsdóttir og Hallgrímur Ólafsson sér sögu, menningu og matargerðarlist Norðurlands vestra í þremur þáttum og leituðu uppi dramatískar örlagasögur og áhugavert fólk.

Að lokum má nefna heimildamyndina Nýjar hendur, innan seilingar um einstaka sögu Guðmundar Felix Grétarssonar sem missti báða handleggi í slysi fyrir um 20 árum og hefur síðan barist fyrir að fá græddar á sig nýjar hendur. Kvikmyndagerðarmennirnir fylgdu Guðmundi eftir til fjölda ára en ákváðu loks að ljúka við myndina þar sem ekki var útséð um hvort aðgerðin yrði gerð á næstu árum enda hefur slík ágræðsla aldrei verið gerð áður. Rétt um ári eftir að myndin var sýnd á RÚV kom þó loks kallið og hefur Guðmundur nú fengið bæði nýja handleggi og axlir, eins og frægt er orðið.

Tímamót og sögulegir viðburðir

Í fjórða lagi fjölluðu fjölmargar myndir og þáttaraðir um mikilvæg tímamót og sögulega atburði sem mörkuðu þáttaskil í Íslandssögunni og þróun samfélagsins í heild. Þrjár vandaðar þáttaraðir skipuðu þar stóran sess; Siglufjörður – saga bæjar í umsjón Egils Helgasonar, en í fimm þáttum var rakin saga Siglufjarðar sem vegna mikils uppgangs á 20. öld varð þungamiðja síldveiða sem um skeið voru arðvænlegasta atvinnugrein á Íslandi; Háski – fjöllin rumska, heimildaþáttaröð í þremur hlutum sem sýnd var í kringum páska og fjallaði um mannskæð snjóflóð sem féllu á byggðina í Norðfirði þann 20. desember 1974 og markaði djúp spor í vitund heimamanna; og Í góðri trú – saga íslenskra mormóna í Utah sem sagði áður ósagða sögu fyrstu vesturfaranna, íslenskra mormóna sem fluttu til fyrirheitna landsins í Utah-fylki Bandaríkjanna á seinni hluta 19. aldar og í byrjun þeirrar 20.

Hér má einnig nefna myndir eins og Bráðum verður bylting um þegar barátta íslenskra námsmanna náði hámarki í róttækustu aðgerð þeirra – sendiráðstökunni í Stokkhólmi þann 20. apríl 1970, þegar ellefu námsmenn fóru inn í íslenska sendiráðið og lýstu því yfir að sósíalísk bylting á Íslandi væri nauðsyn og drógu rauðan fána að húni; og Fjaðrafok sem fjallar um 20 ára sögu Gleðigöngu Hinsegin daga og hvernig hún endurspeglar baráttu samkynhneigðra fyrir réttindum sínum meðal annars með því að auka sýnileika homma og lesbía og síðar transfólks á götum úti.

Í tengslum við náttúruna

Í fimmta lagi voru sýndar heimildamyndir sem fjölluðu á ýmsan hátt um mikilvæg tengsl okkar og samspil við náttúruna, en þar má meðal annars nefna myndir eins og Jarðtengdur (Why on Earth) sem sýnd í tveim hlutum og fjallaði um Echan Deravy sem gekk berfættur þvert yfir Ísland og aftur til baka í þeim tilgangi að sýna fólki fram á mikilvægi jarðtengingar. Í myndinni Strandir var tveim vinum fylgt eftir í sex daga göngu um Hornstrandir þar sem á vegi þeirra urðu fjölmargar áskoranir í bland við mikla náttúrufegurð og fugla- og dýralíf og myndin Fjallakóngar fjallaði um sauðfjárbændur í Skaftártungu á Suðurlandi og ferlið að hausti þegar bændur verða fjallmenn og halda til fjalla  og smala fé sínu. Í Síðasta haustið er svo fjallað um Úlfar bónda og Oddnýju konu hans í Krossnesi á Ströndum sem smala fé sínu í réttir í síðasta sinn og enda þar með fjárbúskap sem hefur verið stundaður kynslóð fram af kynslóð í hundruð ára.

Í íslensku heimildarmyndinni Börn hafsins er fylgst með hinum landlausa Moken-ættflokki við Andaman-haf í suðaustanverðri Asíu sem notar yfir þúsund ára gamlar veiðiaðferðir við að draga fram lífið. Fólkið kafar niður á 30 metra dýpi án hjálparbúnaðar og heldur niðri í sér andanum í allt að fimm mínútur í senn með einungis spjót sem veiðarfæri.

Náttúruöflin eru okkur Íslendingum hugleikin og í myndinni Á vaktinni í 100 ár er starfsfólki Veðurstofunnar fylgt eftir í eitt ár til að veita innsýn í fjölbreytt og mikilvægt rannsókna- og vísindastarf þeirra sem snýst um að vakta flest það sem að náttúruöflunum snýr. Að lokum var á degi íslenskrar náttúru þann 16. september sýnd heimildarmynd um Ómar Ragnarsson og hans baráttu gegn virkjunarframkvæmdum við Kárahnjúka, en þennan sama dag er einnig afmælisdagur Ómars sem í ár fagnaði 80 ára afmæli.

Líkamleg og andleg heilsa:

Í sjötta og síðasta lagi voru sýndar þó nokkrar myndir sem tóku fyrir líkamlega og andlega heilsu, en meðal þeirra voru Karlamein um krabbamein í blöðruhálskirtli þar sem sjúklingar segja frá reynslu sinni og læknar fjalla um eðli, greiningu og meðhöndlun sjúkdómsins; Að sjá hið ósýnilega um konur á einhverfurófinu, en myndin varpar ljósi á lífi og reynslu sem hefur að mörgu leyti verið öðrum dulin vegna þess að konur virðast síður fá einhverfugreiningu en karlar; Hjálp til sjálfshjálpar um starfsemi Hjálparstarf kirkjunnar með sérstakri áherslu á söfnun fermingarbarna fyrir margþættu vatnsverkefni í Eþíópíu; og Lífið er núna um Kraft, stuðningsfélag fyrir ungt fólk sem greinst hefur með krabbamein og aðstandendur þeirra.

Um jólin var svo frumsýnd ný íslensk heimildamynd eftir Andra Snæ Magnason og Anní Ólafsdóttur, Þriðji póllinn, þar sem fylgst er með ferðalagi tónlistarmannsins Högna Egilssonar og Önnu Töru Edwards um Nepal. Myndin fjallar um óvænta vináttu og er hreinskilin og opin umræða um hvað það þýðir að vera með geðsjúkdóm og að vera aðstandandi.

Erlendar heimildarmyndir og fræðsluþættir

Heimildarþáttaraðir frá BBC skipuðu stóran sess í dagskránni. Stærsta þáttaröð ársins Lífsbarátta í náttúrunni (Dynasties) reyndist vinsælasta erlenda heimildarþáttaröðin. Haldið var upp á 50 ára afmæli tungllendingarinnar í júlí með fræðsluþáttum á borð við 8 dagar – til tunglsins og heim á ný ( 8 Days – To the Moon and Back) og Geimfarar – erfiðasta starf í alheiminum (Astronauts The Toughest Job in the World). Við héldum áfram að kynnast undrum alheimsins á haustdögum í heimildarþáttaröðinni Reikistjörnurnar (Planets) þar sem eðlisfræðingurinn Brian Cox fer á kostum. Þættirnir voru að miklu leyti teknir upp á Íslandi. Umdeildustu þættir ársins voru án efa Týndu drengirnir í Hvergilandi  (Leaving Neverland) þar sem meint kynferðisofbeldi poppstörnunnar Michaels Jackson er dregið fram í dagsljósið á mjög áhrifamikinn hátt. Einnig voru á dagskrá þættirnir Þrælaslóðir (Slavery Routes) þar sem rakinn er saga þrælaviðskipta í heiminum í gegnum aldirnar. Tónlistartengdir þættir voru einnig á dagskrá, þar á meðal Rómantísku meistararnir: Tónlistabylting 19. aldar (Musical Masters of the 19th Century), Oasis (Oasis: Supersonic), Með eigin orðum: Bruce Springsteen (Bruce Springsteen: In His Own Words) og Duran Duran  (Duran Duran, There is something you should know) svo einhverjar séu nefndar. Við fylgdumst einnig með Sælkeraferðum Ricks Stein (Rick Stein’s Long Weekends) sem kom meðal annars við í Reykjavík. Joanna Lumely kynnti okkur fyrir undrum Japans og síðast en ekki síst leiddi vísindamaðurinn Stephen Hawking okkur í sannleikann um skipulag alheimsins (Stephen Hawking’s Grand Design). 

Listamenn í brennidepli  

Af heimildarmyndum sem fjölluðu um listamenn og listir almennt má nefna myndirnar Sjóndeildarhringur eftir Friðrik Þór Friðriksson um myndlistarmanninn Georg Guðna; Blindrahundur um Birgi Andrésson; GARN um hóp alþjóðlegra listamanna sem hefur skapað nýja bylgju nútímalistar tengda handverki, hekli og prjónaskap; Skáldagatan í Hveragerði um íslensk skáld sem á árum áður voru búsett voru í einni og sömu götunni í Hveragerði; myndina Á æðruleysinu um tónlistarmanninn KK; Can’t Walk Away um Herbert Guðmundsson; Verksummerki, um rithöfundinn og hugsjónakonuna Steinunni Sigurðardóttur og heimildarmynd í tveimur hlutum um einstaka sögu hljómsveitarinnar Mezzoforte. 

Fjölbreytt og fyrirferðarmikið heimildaefni 

Íslenskar heimildarmyndir voru fyrirferðarmiklar í dagskrá RÚV og hátt í 30 myndir voru frumsýndar á árinu auk fjölda heimildaþáttaraða. Heimildarmyndum var gert hátt undir höfði í upphafi árs með heimildarmyndahátíð í janúar þar sem sýndar voru tíu myndir. Þetta mæltist vel fyrir meðal áhorfenda RÚV og má til að mynda nefna GARN í leikstjórn Unu Lorenzen og UseLess (Sóun) eftir Rakel Garðarsdóttur og Ágústu M. Ólafsdóttur. Báðar myndirnar hafa vakið mikla athygli og sópað til sín verðlaunum bæði hér og erlendis.  

Erlent efni – heimildamyndir og fræðsluþættir

Áfram var fylgt þeirri markvissu stefnu að auka fjölbreytni í efnisvali og uppruna við val á erlendu efni til sýningar á árinu. Norrænt efni hélt áfram að verða æ fyrirferðarmeira, bæði í línulegri dagskrá RÚV og í spilaranum, ekki aðeins leikið efni heldur einnig valið heimildaefni. Kórónuveirufaraldurinn setti ennfremur sterkan svip á efnisvalið því lögð var rík áhersla á að færa þjóðinni sem skjótast frétta- og heimildatengt efni þar sem leitast var við að varpa ljósi á þennan fordæmalausa faraldur sem skók gervalla heimsbyggðina.

Forsetakosningar í Bandaríkjunum voru fyrirferðarmiklar í dagskránni í október og nóvember. Sýndir voru heimildarþættirnir Trump-sýningin (The Trump Show) ásamt þáttaröðinni  Kosningar:2020 Trump vs. Biden (Kosningar 2020: Trump vs. Biden) frá PBS.

Menningarefni var sem fyrr haft í hávegum, einkum í völdum menningar- og listtengdum þáttum og þáttaröðum á mánudagskvöldum. Þar á meðal má nefna heimildarþáttaraðirnar Menning í mótun (Civilasations) og Listasaga Frakklands (The Art of France), báðar frá BBC.

Aðrar umfangsmiklar heimildarþáttaraðir vöktu athygli á árinu svo sem margumtöluð þáttaröð Stevens Spielbergs, Undirrót haturs (Why We Hate) sem fjallar þann um eiginleika mannsins að geta hatað. Þáttaröðin hefur verið notuð í kennslu í íslenskum framhaldsskólum eftir að hún var sýnd.

Þá voru sýnd tvö þrekvirki til úr smiðju Davids Attenboroughs, Sjö heimar, einn hnöttur (Seven Worlds One Planet) og Hafið, bláa hafið – endurlit (Blue Planet, Revisited).

Sökum ferðatakmarkana var leitast við að bjóða áhorfendum í ferðalag um heiminn í þáttaröðunum Joanna Lumley – Silkileiðin (Joanna Lumley – Silk Road), Martin Clunes og eyjar Ástralíu (Martin Clunes: Islands of Australia), Ella kannar Suður Ítalíu (Resa med Ella: Syd Italien) og Kólumbía með Simon Reeve (Colombia with Simon Reeve).

Ein allra umtalaðasta heimildarmynd ársins var án nokkurs vafa Moldvarpan (The Mole) sem danska ríkisútvarpið DR gerði. Þættirnir voru tíu ár í vinnslu og afhjúpuðu möguleg vopnaviðskipti Norður-Kóreu þrátt fyrir viðskiptabann Sameinuðu þjóðanna.

Leikið efni

Átaksverkefni norrænu almannaþjónustustöðvanna, Nordic 12, hefur fest sig í sessi og stór hluti alls leikins efnis á dagskrá RÚV árið 2020 kemur úr ranni þessa samstarfs. Þetta eru þáttaraðir á borð við 22. júlí, Sveitasælu (Fred til lands), Þegar rykið sest (Når støvet har lagt sig), Paradís (Paratiisi), Tvíburi (Twin) og síðast en ekki síst norska þáttaröðin Exit sem hefur slegið rækilega í gegn fyrir margar sakir. Einnig voru á dagskrá þáttaraðir frá Bretlandi, Frakklandi, Þýskalandi, Ítalíu og Póllandi. Mætti þar nefna Framúrskarandi vinkona: Saga af nýju ættarnafni (My Brilliant Friend: Story of a New Name), Kennarinn (Belfer), Martin læknir (Doc Martin), Viktoría (Victoria) og Svarti baróninn (Baron Noir).

RÚV var einnig með þema-vikur allt árið 2020. Á finnskum, pólskum, frönskum, norrænum og evrópskum bíódögum voru sýndar helstu myndir frá viðkomandi löndum á undanförnum árum, kvikmyndir á borð við Hævnen, Pahan Kukat, Hymylevä mies, Simna Wojna, Twarz og Krigen. Þá héldu úrvalsbíómyndir undir yfirskriftinni Bíóást áfram að gleðja.

Spilarinn

Notkun á sjónvarpsspilaranum á RÚV.is hefur aukist undanfarnin ár. Þar getur fólk nálgast gæðaefni eftir áhugasviði sínu á þeim tíma sem því hentar. Þar er að finna fjölbreytt efni til dægrastyttingar, fræðslu, innblásturs og kennslu. Á hátíðum var boðið upp á svokallað hámhorf þar sem nýtt efni og eldra var gert aðgengilegt í spilara til að njóta í fríi. Um jólin var boðið upp á ellefu nýjar leiknar norrænar þáttaraðir í hæsta gæðaflokki í spilaranum. Þar má nefna spennu- og sakamálaþætti á borð við dönsku þættina DNA, um lögreglumanninn Rolf Larsen sem finnur vísbendingu sem gefur honum von um að finna týnda dóttur sína á lífi; sænsku þættirna Leit að morðingja (Jakten på en mördare), um sannsögulega atburði, morð á ungri stúlku sem skók sænskt samfélag á sínum tíma. Í flokki spennuefnis má líka nefna dönsku þættina Úlfur, úlfur (Ulven kommer) sem fjalla um flókið fjölskyldumál þar sem upp koma ásakanir um alvarlegt ofbeldi og finnsku spennuþættirna Sáttasemjarann (Peacemaker), um sáttamiðlara hjá Sameinuðu þjóðunum sem vinnur að sátt milli Tyrkja og Kúrda. Einnig má nefna sænsku þættina Gösta í leikstjórn Lukas Moodysons um ungan barnasálfræðing sem er helst til góður og hjálpsamur. Auk þess var fjöldi leikinna sjónvarpsþátta, heimildarmynda og innlends efnis aðgengilegt í spilara yfir hátíðarnar.

Vegna COVID-19 var dagskrá sjónvarps á daginn lengd með sýningum á gömlu efni úr safni sjónvarpsins í bland við endursýningar á erlendu efni. Með því jókst úrval heimildarmynda, dægurþátta og menningarumfjallana frá fyrri tíð í spilara. Með tilkomu MenntaRÚV var aðgengi að efni til kennslu og fræðslu fyrir börn og ungmenni aukið til muna. Hefur það nýst bæði kennurum og foreldrum vel. Ásamt því hefur áhersla verið aukin á efni fyrir ungt fólk í spilara og var kynheilbrigði sérstakt þema fyrir þann hóp þetta haustið. Þar má nefna norska þætti um kynþroskann, sænska þætti um líkamsvitund og þáttaröð um gott kynlíf.